《《平民ê基督傳》》

 | | | 轉寄

Tēit Koàn Tē jī tsiuⁿ Sèkài ū teh tsúnpī第一卷 第二章 世界有Teh準備

作者 Tâi e̍k:Ko Tiktsiong,Siutēng Lîm Tsùnio̍k & Tsng Hūiphêng 2024.02.25

Tē jī tsiuⁿ Sèkài ū teh tsúnpī



Kèngjiân sî ti̍tti̍t pikkīn, tshiáⁿ lâi tsùì khòaⁿ íhā só͘ beh kóng tsitê kîī ê sūsi̍t! Tsitê sèkài sī íking ū teh tsúnpī! Tshintshiūⁿ tōa hái tī bô ìsik ê tiongkan, i ê háiéng tòe gue̍h teh tíntāng ê khoánsit, lán tsitê sèkài, iā tī bô ìsik ê tiongkan, iûgoân ū tòe hitê éngoán ê sèkài tīteh tíntāng. Tng hitê sèkài teh tsúnpī beh tshikhián Iésu hō͘ lán ê sî, lán tsitê sèkài, iā sī ū tsúnpī beh gêngtsiap I. Lán tsitmá nā hôikò͘ kòikhì ê sèkài sī tsáiⁿiūⁿ teh tsúnpī, tsiū thang tsai, tshintshiūⁿ ū tsi̍tê sîn teh sêngtsiū jînlūi ê le̍ksú, lâi tsúnpī Iésu ê lō͘.


Tī tsia ū kúinā hāng sūsi̍t tī·leh, tng Kitok lâi ê sî, tī sèkài ū saⁿê bîntso̍k tsiàm tēit tōa ê sèle̍k. Hit saⁿê bîntso̍k, tsiūsī Hilīnî, Lômá, íki̍p Iûthài, tsiūsī hitê ū bûnngá ê Hilīnî lâng, ū koânpèng ê Lômá lâng, íki̍p siū lâng oànhūn, siū lâng thóià ê Iûthài lâng. In sī tī hitê ū bûnbêng ê sèkài tiong tēit iusiù ê bîntso̍k. Hé, to̍h sī! Iûgoân tio̍hkóng, in tsiah sī ū bûnbêng ê sèkài. Ígōa sī bô·lah. Píla̍hto ū sêngjīn tsitê sūsi̍t, tsiū ēng Hibúlâi, Hilīnî, íki̍p La̍hting ê bûnjī, lâi siá si̍pjīkè téng ê tsámtiâu. Taⁿ tsit saⁿê bîntso̍k, tī bô phahsǹg ê tiongkan, tsiàu khòaⁿ tshaputto tshintshiūⁿ tāike tsòhóe lâi teh tsúnpī thènghāu I ê lîmkàu; tsitê sūsi̍t, tsìtsió hō͘ lâng thang siūⁿ sī Siōngtè só͘ anpâi ê, kóng ánne, kám ū kòethâu? Hōaⁿā lâng bô tsuntsông Kitok ê, kiámtshái beh khòaⁿ tsitê sūsi̍t sī le̍ksú tiong bôìtiong ê tāitsì. Tsóng·sī góa teh siūⁿ, hoānnā ū sêngjīn tī tsionglâi ,ū teh ǹgbāng tsitê thiⁿtōa tētōa ê tāitsì ê Kitoktô͘, tha̍ktio̍h tongsî ê le̍ksú, tik khak tsai, m̄nā sī kiâⁿsélé ê Iôhaneh, liân tsiuûi ê sèkài, iûgoân sī tshephài lâi "teh tsúnpī Tsú ê lō͘." M̄koán siáⁿ khoán, íhā ài lâi khòaⁿ tongsî só͘ tútio̍h ê tsōnghóng.


Thâu tsi̍t hāng, Lômá lâng ū siutsèng in ê tōlō͘, lâi tsò tōa ê Jînkun lîmkàu ê lō͘ēng. Tsú tsêng ê tsi̍t sèkí, hittsūn ê sèkài sī ke̍k gâu pun kàihān, hunlia̍t tsiâⁿtsò tsētsē sio kehlī ê sèsè ê pangkok, kok kok ū in ê tsongkàu, hongsio̍k, lu̍thuat, kohtsài tāike gâu sio oàntò͘, gî sim, gâu sio thâi. In só͘ khiā hitê koânkoân ê kok kài, tsó͘tsí tāike ê ónglâi. Pêⁿiûⁿ ūitio̍h tsiànlōan ê pingbé só͘ kiáujiáu, háibīn inūi hái tsha̍t tsin tsē, tìkàu bōetàng thonghêng. Si̍ttsāi lâi kóng, Tsú tsêng ê tsi̍t sèkí, Pale̍ksuting ê lâng m̄bat khui mn̂g kah gōabīn ê lâng sio ónglâi. Só͘í tsiàu lâng ê ìsù lâi khòaⁿ, tsitê phó͘phiàn ê hokim beh tittio̍h sènglī, thang tsūiû thonghêng tī tsoân sèkài, sī bô khólêng ê sū.


Tútú tī tsit hō gûiki, ū khòaⁿkìⁿ puttsí bênghián ê piàntshian. Lômá lâng ū oânsêng tsi̍tê tōasū gia̍p. Tng Iésu lîmkàu ê sî, hiahê khiā kok kài lâi sio kehlī ê kok, bô koh sio hunkhui, sio giâugî, Iésu ū khòaⁿkìⁿ tsi̍tê bô sio thâi pênghô ê sèkài. Lômá lâng ū tsūtsi̍p hiahê bô sio liânlo̍k ê pangkok, lâi tsiâⁿtsò itthé, phahphòa kok lâng ê àikok sim, kah kok lâng kakī ê tsongkàu, lâi thóngit sèkài tsòtsiâⁿ tsi̍t tāi ê ôngkok. Lômá ê tōalō͘ ū koàntshoàn tī i ê bûnbêng ê koklāi. Kaisat ê tōa koânle̍k, gâu îtshî tèkok ê thàipêng. Lômá ê tōalō͘ khuikhuah, teh thènghāu tōa ê Jînkun lîmkàu. Lán nā khòaⁿ Páulô ū hiahni̍h tsūiû bô tsó͘gāi, thang líhêng kàu tī tèkok ê ta̍k só͘tsāi, tùi tsit hāng tsiū thang khòaⁿtshut Lômá ê tōalō͘, Lômá ê tsèngtī, Lômá ê thàipêng, lâi khuikhuah sin ê tsongkàu ê ìgī kàu siáⁿ khoán.

lūn Lômá lâng kah in ê tōalō͘ ê kongtsik, kóng kàu tsia tsiū hó. Taⁿ lâi lūnkhí Hilīnî lâng sī ántsóaⁿ? Sûijiân ū khuikhuah ê tōlō͘ tsò suanthoân teh lâi ê hokim ê lō͘ēng, nā bô ū thongiōng ê khiuⁿkháu thang siôngsè suatbêng hitê hokim hō͘ i khuikhuah kàu ta̍k só͘tsāi, iā sī bô símmi̍h lō͘ēng. Goânlâi Iûthài lâng sī ēng Alân ê khiuⁿkháu, Lômá lâng bat La̍hting ê bûnjī; ígōa tsētsē khoán lâng kóng tsētsē khoán ê khiuⁿkháu, hitê hūntsa̍p ê khoánsit, sī tshintshiūⁿ tī Babel, Siōngtè phahlōan sèkan lâng ê khiuⁿkháu kângkhoán, Tsóng·Sī kīn óa tī Mesíiah beh lîmkàu ê sî, Hilīnî ōe, tī bô ìsik ê tiongkan ū huathui i ê sùbēng lâi tsúnpī Tsú ê lō͘. Hitê súi koh līpiān ê Hilīnî ōe, ū tsiâⁿtsò Lômá tèkok tsúiàu ê khiuⁿkháu. Tētiong hái tsiuûi ê lâng, sûijiân ū teh ēng in púnsin ê khiuⁿkháu, iûgoân ū ha̍ksi̍p Hilīnî ōe. Tùi ánne, Hilīnî ōe sī tsiâⁿtsò tsoânbûn bêng ê sèkài ê khiuⁿkháu. Hilīnî ōe tsiū tsiâⁿtsò kongke ê khìkū lâi suanthoân hitê sin ê kàsī.

lán kohtsài thang tùi Páulô ê thoântō líhêng tiong ê kò͘sū·ni̍h, lâi tittio̍h kohkhah tiōngiàu ê tsísī. Bôlūn ǹg Lômá lâng á·sī Kolînto lâng, ǹg hiahê bûnngá ê Athénè lâng, á·sī hiahê khiākhí tī Gala̍htia koân suaⁿ téng ê bô bûnbêng ê īⁿkàu ê bîntso̍k, lán ū thiaⁿkìⁿ Páulô ēng "tsèng lâng só͘ bat" ê khiuⁿkháu lâi thoân Siōngtè bíbiāu ê hokim.

Bôlūn Hilīnî lâng, Lômá lâng, á·sī Iûthài lâng, lóng sī tsúnpī Tsú ê lō͘ ê sianhong. Lômá lâng ū khuikhuah tōlō͘, Hilīnî lâng ū kiongkip khiuⁿkháu. Nāsī Iûthài lâng sī ántsóaⁿ? In ē sêngtsiū símmi̍h? In siū iusèng ê bîntso̍k só͘ oànhūn, só͘ thóià, siū lâng hongsó tī Lômá tèkok tiong hitê sió koh phianphiah ê só͘tsāi, só͘í tī hitê hokim tio̍h thoân kàu phó͘thiⁿē ê ūntōng, tùi in kám ū símmi̍h thang kîthāi?

Tī hiahê ū teh ǹgbāng Siōngtè ê sèngtshiú tio̍h thè Kitok tsúnpī lō͘ ê lâng tehkhòaⁿ, Iûthài lâng tsiūsī tsò tēit ū siū Siōngtè kéngtiàu ê khoán. Tī kúinā sèkí ê tiongkan, in siū pàngsak tiàm tī phianphiah ê Pale̍ksuting ê suaⁿ·nih, koh ū ūitio̍h sèkài lâi pótsûn Siōngtè ê ōe (Oracles), tsingsîn ê ê tsongkàu ê tōlí, íki̍p hitê só͘ beh lâi·ê ê n̂gkim sîtāi ê īgiân. Āulâi in ū tútio̍h tsiàu in só͘ khòaⁿ sī tshiⁿtshám hitê siūlia̍h ê kinggiām. Tsóng·sī tùi lán lâi hôikò͘ kòikhì hitê sūsi̍t, in ê siūlia̍h, bêngbêng sī tshut tùi hitê tsìkoân·ê ê kèōe ê só͘ tsò.

Inūi Iûthài lâng tútio̍h hông kóaⁿtsáu siūlia̍h sìsòaⁿ tī thong sèkài, tse oánjiân tshintshiūⁿ hn̂gting tùi i ê kóetsí hn̂g lâi puaⁿ sóa sètsâng kóetsí tshiū khì tsai tī gōabīn ê só͘tsāi, Siōngtè ū puaⁿsóa Isulael lâng hō͘ in sìsòaⁿ khiākhí tī tsèng pangkok, siūlia̍h āu tsíū sió pō͘hūn ū tòtńg lâi tiàm Pale̍ksuting, tōapō͘hūn lóng tsū ánne khiākhí tī in sin ê só͘tsāi, lâi khuikhuah in ê singlí tī tsiuûi ê pangkok. Tongsî ū tsētsē le̍ksú ka tsísī lán kóng, bô tsi̍t kok bô Iûthài lâng khiākhí tīhia, iā tsiāmtsiām tittio̍h koânpèng, tī singlí hongbīn puttsí ū tōa ê sèle̍k. In ū hingōng tī Lômá tèkok ê ta̍k só͘tsāi, tsāi Lômá kokgōa tī Babúlông, Ale̍ksantoh, ū kiànsiat in ê tōa ê si̍tbîntē, tsò hitê bîntso̍k ê thóngléng."tōa ê Isulael" ū khuikhuah sìsòaⁿ tī ū bûnbêng ê sèkài ê, sī pí khiākhí tī Pale̍ksuting ê tsongtso̍k koh khah tsē, Tsóng·sī tshintshiūⁿ liûlōng tsiá teh himbō͘ kò͘hiong ê khoánsit, in siôngsiông bīn ua̍t tńglâi siàu liām Êlúsalèm. Aigi̍p ê tsoânjîn kháu, peh hūn tsi̍t sī Iûthài lâng. Lán sèjī lâi khòaⁿ, tī in tiongkan ê tsi̍t kûn, tsiūsī tī Tsúāu 50 nî tńglâi Êlúsalèm hù Pôaⁿ kòetseh ê, tsiū thang tāmpo̍h thuitshik tshutgōa ê Iûthài lâng ê jînsò͘ kah in sìsòaⁿ ê hoānûi kàu siáⁿ khoán."Tsiahê Phàⁿthêa lâng, Bíthài lâng, Ílân lâng, kah tiàm tī Mēsōpōthémīa, Iûthài kah Kaphàⁿto͘ka, Púnto͘ kah Asia, Hutlûka kah Pônghuilīa, Aigi̍p kīn óa Ko͘līnāi ê Lūpía, tsiahê tēhng ê lâng, íki̍p tùi Lômá lâi ê tshutgōa lâng, ū ê sī Iûthài lâng, ū ê sī ji̍p Iûthài kà ê lâng, Kiklítí lâng, Alatpik lâng."

In kàu ta̍k só͘tsāi, tsiū sūnsòa tòa in ê tsongkàu kah in ê sèngtsheh, tshintshiūⁿ lán ū tha̍k tio̍h kóng,"inūi tùi tsá ílâi tī ta̍k só͘tsāi ê siâⁿ ū thoân Mô͘se ê tsheh, tsiūsī tī ta̍k ê Anhiohji̍t tī hōetn̂g só͘ tha̍k ê."kàu tī ta̍k só͘tsāi, in te̍kpia̍t tsipsiú in ê bîntso̍k ê hibāng, teh thènghāu só͘ beh lâi ê Mesíiah. Mesíiah lîmkàu sī in ê ǹgbāng ê siōng kotiám. Iûthàikàu ê tsûn li̍p sī tsāi tī tsittiám. In ê kingtián (Talmud) ū kóng,"tsèng sianti tsíū sī tshàmgí Mesíiah,""inūi tsitê sèkài siū tshòngtsō sī ūitio̍h Mesíiah. Ūiáⁿ, in m̄tsai Mesíiah tī sî beh lîmkàu, ūiáⁿ, in ēng khehe̍h, hui tsingsîntik ê ìsù lâi siūⁿ, lâi khòaⁿ i sī ūitio̍h beh tùi gōapang lâng ê tshiúthâu lâi kiù tshut Iûthài lâng, beh lâi kosing in ê tēūi. In bô teh ǹgbāng beh ū tsin kng thang lâi tsiàu gōapang lâng, tsíū sī teh ǹgbāng in ê pehsèⁿ Isulael lâng tittio̍h tōatōa ê êngkng. Sûijiân sī ánne, tshiáⁿ lâi siūⁿ tsiahê pehsèⁿ simlāi tsûn hithō sìngióng lâi sìsòaⁿ tī īkàu ê tiongkan, tse sūsi̍t tùi īpī Iésu Kitok ê lō͘, hitê kang ê ìgī si̍ttsāi m̄ sī siókhóa!

Sûijiân kòjîn sī hō͘ lâng thóià, Tsóng·sī in tāike ê sèle̍k sī puttsí kóngkhuah, in ê tshùpiⁿ thâubóe, hiahê khah tshimtîm ê gōapang lâng, simlāi bô boántsiok in púnsin hitê tshiⁿtshám ê tosîn kah ngó͘siōng ê tsongkàu, koh tī in tiongkan só͘ū khòaⁿkìⁿ tsitê Iûthàikàu sī kàugia̍h ū la̍t, ē giú in ê sim, inūi tsitê Iûthàikàu sī ēng khaksi̍t ê siaⁿ, lâi suanthoân to̍kit ê Siōngtè, sī kosiōng, koh sèng ê Siōngtè, koh ū khòaⁿtiōng lâng ê tsongkàu hêngûi, khòaⁿkò͘ lán tsèng lâng, ū àⁿ hīⁿkhang lâi thiaⁿ lâng ê kîtó, ū ūitio̍h jînlūi tī tsionglâi tô͘bô͘ tōa ê sū. Tī ta̍kê siâⁿtshī ū tsētsē īkàutô͘, káitsong lâi tshamka hōetn̂g ê kèngpài, tûliáu tsiahê ígōa, iáu ū tōatosò͘ ê "kèngkhiân ê lâng", tshintshiūⁿ Siniok tiong só͘ kìtsài hitê Pehtsóngkolnélioh; in ū siū Isulael lâng ê sèngtsheh tiong só͘ kì ê kàulí lâi tíntāng in ê sim, lâi tsing tha̍k in ê sèngtsheh, m̄koh iáu lâu tsi̍tsutá gōapang ê khoán tshamú tī in ê hōetn̂g ê singua̍h.

Kuanliân tī tsitê, iáu ū tsi̍t hāng tsin tiōngiàu ê sū tī·leh, ── tsiūsī tī Tsú tsêng óa nn̄gpah nî, hit pún Hibúlâi ōe ê Kūiok, ū huane̍k tsò Hilīnî ōe, tsiūsī hit sî ê thongiōng gí. Só͘ huane̍k tsit pún, lán khah siông sī kiòtsò "tshittsa̍p lâng e̍k"(Septuagint) ê sèngtsheh. Tsit pún thang tsò Iûthài lâng íki̍p gōapang lâng ê lō͘ēng, hō͘ in thang tha̍k, pêⁿpêⁿ lâi tùi in suanthoân tsi̍tê gī ê Siōngtè, íki̍p ū tsi̍tê úitāi ê beh lîmkàu ê sū.

Sûijiân tōapō͘hūn ê Iûthài lâng, in ê ba̍ktsiu àm, in ê sim tūn, sûijiân Mesíiah tsintsiàⁿ lîmkàu ê sî, Pale̍ksuting ê lâng ū tèng i tī si̍pjīkè, iáukoh lán tio̍h kohtsài lâi khòaⁿ Páulô ê toānkì, tīhia ū siôngsè suatbêng Iûthài lâng ê hōetn̂g, tī ta̍k só͘tsāi sī tsò Kitok ê sènghōe ê ngátshân, tùi ánne ia̍h thang sòa hō͘ lán liáukái sìsòaⁿ tī ta̍k só͘tsāi ê Isulael lâng, ū tōa ê khùila̍t,"tīteh tsúnpī Tsú ê lō͘."

Tútú Siōngtè ê sèng kiáⁿ beh lîmkàu sèkan ê sî, tso͘tsit tongsî ê bûnbêng ê sèkài tsit saⁿê tōa ê bîntso̍k, tī bô ìsik ê tiongkan, tāike tàusaⁿkāng tsòhóe lâi tsúnpī Tsú ê lō͘, tse khaksi̍t sī ū tsin tōa ê ìsù tī·leh. Tse bêngbêng ū àmsī lán tsai, Siōngtè ū tshuntshut i ê sèngtshiú, tùi tsētsē hongbīn lâi teh sêngtsiū tsi̍tê úitāi ê kiatkó.



第二章 世界有Teh準備



竟然時直直逼近，請來注意看以下所beh講tsit-ê奇異ê事實！Tsit-ê世界是已經有teh準備！親像大海tī無意識ê中間，伊ê海湧tòe月teh振動ê款式，咱tsit-ê世界，也tī無意識ê中間，猶原有tòe hit-ê永遠ê世界tī-teh振動。當hit-ê世界teh準備beh差遣耶穌hō͘咱ê時，咱tsit-ê世界，也是有準備beh迎接祂。咱tsit-má若回顧過去ê世界是怎樣teh準備，就thang知，親像有一个神teh成就人類ê歷史，來準備耶穌ê路。

Tī tsia有幾nā項事實tī-·leh，當基督來ê時，tī世界有三个民族tsiàm第一大ê勢力。Hit三个民族，就是希利尼，羅馬，以及偤太，就是hit-ê有文雅ê希利尼人，有權柄ê羅馬人，以及受人怨恨，受人討厭ê偤太人。In是tī hit-ê有文明ê世界中第一優秀ê民族。Hé，to̍h是！猶原tio̍h講，in tsiah是有文明ê世界。以外是無lah。彼拉多有承認tsit-ê事實，就用希伯來、希利尼，以及拉丁ê文字，來寫十字架頂ê斬條。Taⁿ tsit三个民族，tī無phah算ê中間，照看差不多親像大家做伙來teh準備thèng候祂ê臨到；tsit-ê事實，至少hō͘人thang想是上帝所安排ê，講án-ni，kám有過頭?凡若人無尊崇基督ê，kiám-tshái beh看tsit-ê事實是歷史中無意中ê tāi-tsì。總是我teh想，凡若有承認tī將來，有teh ǹg望tsit-ê天大地大ê tāi-tsì ê基督徒，讀tio̍h當時ê歷史，的確知，m̄-nā是行洗禮ê約翰，連周圍ê世界，猶原是差派來「teh準備主ê路。」M̄管啥款，以下ài來看當時所tú-tio̍h ê狀況。

頭一項，羅馬人有修正in ê道路，來做大ê人君臨到ê路用。主前ê一世紀，hit-tsūn ê世界是極gâu分界限，分裂成做tsē-tsē相隔離ê細細ê邦國，各國有in ê宗教、風俗、律法，koh再大家gâu相怨妒、疑心，gâu相thâi。In所khiā hit-ê koân-koân ê國界，阻止大家ê往來。平洋為tio̍h戰亂ê兵馬所攪擾，海面因為海賊真tsē，致到bē-tàng通行。實在來講，主前ê一世紀，巴勒斯坦ê人m̄-bat開門kah外面ê人相往來。所以照人ê意思來看，tsit-ê普遍ê福音beh得tio̍h勝利，thang自由通行tī全世界，是無可能ê事。

Tú-tú tī tsit號危機，有看見不止明顯ê變遷。羅馬人有完成一个大事業。當耶穌臨到ê時，hiah-ê khiā國界來相隔離ê國，無koh相分開、相僥疑，耶穌有看見一个無相thâi平和ê世界。羅馬人有聚集hiah-ê無相連絡ê邦國，來成做一體，phah破各人ê愛國心，kah各人家己ê宗教，來統一世界做成一代ê王國。羅馬ê大路有貫串tī伊ê文明ê國內。該撒ê大權力，gâu維持帝國ê太平。羅馬ê大路開闊，teh thèng候大ê人君臨到。咱若看保羅有hiah-ni̍h自由無阻礙，thang旅行到tī帝國ê ta̍k所在，tùi tsit項就thang看出羅馬ê大路，羅馬ê政治，羅馬ê太平，來開闊新ê宗教ê意義到啥款。

論羅馬人kah in ê大路ê功績，講到tsia就好。Taⁿ來論起希利尼人是án怎？雖然有開闊ê道路做宣傳teh來ê福音ê路用，若無有通用ê腔口thang詳細說明hit-ê福音hō͘伊開闊到ta̍k所在，也是無甚物路用。原來偤太人是用亞蘭ê腔口，羅馬人bat拉丁ê文字；以外tsē-tsē款人講tsē-tsē款ê腔口，hit-ê混雜ê款式，是親像tī巴別，上帝phah亂世間人ê腔口仝款，總是近óa tī彌賽亞beh臨到ê時，希利尼話，tī無意識ê中間有發揮它ê使命來準備主ê路。Hit-ê súi koh利便ê希利尼話，有成做羅馬帝國主要ê腔口。地中海周圍ê人，雖然有teh用in本身ê腔口，猶原有學習希利尼話。Tùi án-ni，希利尼話是成做全文明ê世界ê腔口。希利尼話就成做公家ê器具來宣傳hit-ê新ê教示。

咱koh再thang tùi保羅ê傳道旅行中ê故事裡，來得tio̍h koh-khah重要ê指示。無論ǹg羅馬人á是哥林多人，ǹg hiah-ê文雅ê雅典人，á是hiah-ê khiā起tī加拉太高山頂ê無文明ê異教ê民族，咱有聽見保羅用「眾人所bat」ê腔口來傳上帝美妙ê福音。

無論希利尼人、羅馬人，á是偤太人，lóng是準備主ê路ê先鋒。羅馬人有開闊道路，希利尼人有供給腔口。若是偤太人是án怎？Inē成就甚物？In受優勝ê民族所怨恨，所討厭，受人封鎖tī羅馬帝國中hit-ê小koh偏僻ê所在，所以tī hit-ê福音tio̍h傳到普天下ê運動，tùi in kám有甚物thang期待?

Tī hiah-ê有teh ǹg望上帝ê聖手tio̍h替基督準備路ê人teh看，偤太人就是做第一有受上帝揀召ê款。Tī幾nā世紀ê中間，in受pàng-sak tiàm tī偏僻ê巴勒斯坦ê山-·nih，iáu-kú有為tio̍h世界來保存上帝ê話(Oracles)，精神的ê宗教ê道理，以及hit-ê所beh來-.ê ê黃金時代ê預言。後來in有tú-tio̍h照in所看是悽慘hit-ê受掠ê經驗。總是tùi咱來回顧過去hit-ê事實，in ê受掠，明明是出tùi hit-ê至高-.ê ê計畫ê所做。

因為偤太人tú-tio̍h hông趕走受掠四散tī thong世界，這宛然親像園丁tùi伊ê果子園來搬徙細叢果子樹去栽tī外面ê所在，上帝有搬徙以色列人hō͘ in四散khiā起tī眾邦國，受掠後只有小部分有倒tńg來tiàm巴勒斯坦，大部分lóng自án-ni khiā起tī in新ê所在，來開闊in ê sing-lí tī周圍ê邦國。當時有tsē-tsē歷史家指示咱講，無一國無偤太人khiā起tī-hia，也漸漸得tio̍h權柄，tī sing-lí方面不止有大ê勢力。In有興旺tī羅馬帝國ê ta̍k所在，tī羅馬國外tī巴比倫、亞力山大，有建設in ê大ê殖民地，做hit-ê民族ê統領。「大ê以色列」有開闊四散tī有文明ê世界-·ê，是比khiā起tī 巴勒斯坦ê宗族koh khah tsē，總是親像流浪者teh欣慕故鄉ê款式，in常常面ua̍t lián轉來siàu念耶路撒冷。埃及ê全人口，八份一是偤太人。咱細膩來看，tī in中間ê一群，就是tī主後50年轉來耶路撒冷赴Pôaⁿ過節-·ê，就thang淡薄推測出外ê偤太人ê人數kah in四散ê範圍到啥款。「Tsiah-ê Phàⁿ-thê-a人，Bí-thài人，Í-lân人，kah tiàm tī米索波大米、偤太kah Ka-phàⁿ-to͘-ka， Pún-to͘ kah亞西亞，Hut-lû-ka kah Pông-hui-lī-a，埃及近óa Ko͘-lī-nāi ê Lū-pí-a，tsiah-ê地方ê人，以及tùi羅馬來ê出外人，有ê是偤太人，有ê是入偤太教ê人、Kik-lí-tí人、A-lat-pik人。」

In到ta̍k所在，就順續帶in ê宗教kah in ê聖冊，親像咱有讀tio̍h講：「因為tùi早以來tī ta̍k所在ê城有傳摩西ê冊，就是tī ta̍k ê安息日tī會堂所讀-·ê。」到tī ta̍k所在，in特別執守in ê民族ê希望，teh thèng候所beh來ê彌賽亞。彌賽亞臨到是in ê ǹg望ê上高點。偤太教ê存立是在tī tsit點。In ê經典(Talmud)有講：「眾先知只有是讖語彌賽亞，」「因為tsit-ê世界受創造是為tio̍h彌賽亞。有影，in m̄知彌賽亞tī時beh臨到，有影，in用kheh-e̍h，非精神的ê意思來想，來看伊是為tio̍h beh tùi外邦人ê手頭來救出偤太人，beh來高升in ê地位。In無teh ǹg望beh有真光thang來照異邦人，只有是teh ǹg望in ê百姓以色列人得tio̍h大大ê榮光。雖然是án-ni，請來想tsiah-ê百姓心內存hit號信仰來四散tī異教ê中間，這事實對預備耶穌基督ê路，hit-ê工ê意義實在m̄是小khóa！

雖然個人是hō͘人討厭，總是in大家ê勢力是不止廣闊，in ê厝邊頭尾，hiah-ê khah深沈ê異邦人，心內無滿足in本身hit-ê悽慘ê多神kah偶像ê宗教，iáu-kú tī in中間所有看見tsit-ê偤太教是夠額有力，ē giú in ê心，因為tsit-ê偤太教是用確實ê聲，來宣傳獨一ê上帝，是高尚，koh聖ê上帝，koh有看重人ê宗教行為，看顧咱眾人，有àⁿ耳孔來聽人ê祈禱，有為tio̍h人類tī將來圖謀大ê事。Tī ta̍k-ê城市有tsē-tsē異教徒，改宗來參加會堂ê敬拜，除了tsiah-ê以外，猶有大多數ê「敬虔ê人」，親像新約中所記載hit-ê百總哥尼流；in有受以色列人ê聖冊中所記ê教理來振動in ê心，來精讀in ê聖冊，m̄-koh猶留一屑á異邦ê款tsham-ú tī in ê會堂ê生活。

關連tī tsit-ê，猶有一項真重要ê事tī-·leh，──就是tī 主前óa二百年，hit本希伯來話ê舊約，有翻譯做希利尼話，就是hit時ê通用語。所翻譯tsit本，咱khah常是叫做「七十人譯」(Septuagint)ê聖冊。Tsit本thang做偤太人以及異邦人ê路用，hō͘ in thang讀，平平來對in宣傳一个義ê上帝，以及有一个偉大-·ê beh臨到ê事。

雖然大部分ê偤太人，in ê目tsiu暗，in ê心鈍，雖然彌賽亞真正臨到ê時，巴勒斯坦ê人有釘伊tī十字架，iáu-koh咱tio̍h koh再來看保羅ê傳記，tī-hia有詳細說明偤太人ê會堂，tī ta̍k所在是做基督ê聖會ê秧á田，tùi án-ni ia̍h thang續hō͘咱了解四散tī ta̍k所在ê以色列人，有大ê氣力，「tī-teh準備主ê路。」

Tú-tú上帝ê聖kiáⁿ beh臨到世間ê時，組織當時ê文明ê世界tsit三个大ê民族，tī無意識ê中間，大家tàu-saⁿ-kāng做伙來準備主ê路，這確實是有真大ê意思tī-·leh。這明明有暗示咱知，上帝有伸出伊ê聖手，tùi tsē-tsē方面來teh成就一个偉大ê結果。